Kresy

Witebsk


w moim mieście którego nie ma na żadnej mapie
świata jest taki chleb co żywić może
całe życie czarny jak wiara że znowu ujrzycie
kamień chleb wodę i trwanie wież o świcie
                                  W mieście, Zbigniew Herbert

Pojęciem Kresy definiuje się wschodnie rubieże, będące specyficznym i niezwykle obszernym pasem granicznym między Rzeczpospolitą a terytoriami Moskwy, Tatarów i Turków. Termin Kresy to określenie nie tylko przestrzenne odnoszące się do pewnego obszaru, ale również czasowe, bo istniały na przestrzeni wieków i zostały utracone, nastąpił ich kres. Istotę trwania i upadku Kresów najlepiej oddają dwa łacińskie słowa: limes – granica i finis – koniec.

Ostra Brama w Wilnie
Ostra Brama w Wilnie

Historia związku tych ziem z Koroną sięga XIV wieku, kiedy to Kazimierz Wielki przyłączył do Polski Ruś Halicką. Zawarta w Krewie unia polsko – litewska i małżeństwo Jadwigi z Władysławem Jagiełło, przyczyniły się do kolejnego rozszerzenia. W wyniku podbojów, zawieranych porozumień i nabywanych praw dynastycznych olbrzymi obszar między Morzem Bałtyckim a Morzem Czarnym znalazł się pod kontrolą polskich władców. Rzeczpospolita Obojga Narodów była państwem wielonarodowym, a  Kresy stanowiły jej większą część zamieszkałą przez gros ludności. Tam wybuchały największe wewnętrzne konflikty i rozgrywały się decydujące bitwy toczonych wojen. Polska szlachta, choć stanowiła mniejszość na Kresach, odgrywała decydującą rolę polityczną i kulturotwórczą. W kresowych krainach obowiązywał polski model organizacji państwa, który przez swą atrakcyjność przyczynił się do szybkiej polonizacji tamtejszych elit. Stąd duża różnorodność etniczna i wyznaniowa, gdyż szlachcic mógł być z pochodzenia Polakiem, Litwinem czy Rusinem, a z wyznania katolikiem, unitą, prawosławnym lub protestantem. Przez długi czas kresowiacy posiadali podwójną świadomość, np. polsko – litewską, czy polsko – ukraińską. Doskonałym przykładem jest słynne: „Litwo, Ojczyzno moja” Adama Mickiewicza, bo przecież Gente Lithuanus, natione Polonus – pochodzeniem Rusin, narodowością Polak.

Teatr Wielki we Lwowie
Teatr Wielki we Lwowie

            W tamtym okresie mówiono o ziemiach ukrainnych, a pojęcie Kresy miało inne znaczenie. Wówczas kresami nazywano wojskowe stójki i poczty rozstawiane na pobrzeżach Podola i Ukrainy. Spełniały one dwojaką funkcję, straży granicznej i swoistego systemu alarmowego oraz pocztowego. Służbę pełniono zmianowo, jak komu kreska (kresa) w grafiku wypadła. Na przestrzeni wieków nazwa ewaluowała. Po siedemnastowiecznych wojnach utracone, na rzecz Rosji wschodnie a Turcji południowo – wschodnie, rubieże zaczęto określać terminem ziemie oderwane (łac. avulsa). Ich utratę przyjmowano jako stan przejściowy, a odzyskanie stanowiło niezaprzeczalną powinność. Podobnie było po pierwszym i drugim rozbiorze. Trzeci rozbiór, gdy cała Rzeczpospolita zniknęła z map, stał się kresem zarówno w znaczeniu przestrzennym jak i czasowym. Dziewiętnastowieczne zrywy niepodległościowe doprowadziły do utworzenia namiastki państwa polskiego, najpierw Księstwa Warszawskiego, a następnie Królestwa Polskiego. Niestety, obejmowało ono tylko obszar wzdłuż Wisły, a wschodnia granica kończyła się na Bugu. Wówczas, zwłaszcza ziemie zabrane przez Rosję, zaczęto określać terminem – Kresy. Szczególną rolę w popularyzacji terminu, patetycznego i nostalgicznego spojrzenia na ten teren odegrała literatura romantyzmu, z Mickiewiczem i Słowackim na czele. Utrwalona przez wieki gospodarcza i kulturowa polskość tych ziem kurczyła się stopniowo pod presją polityki zaborców oraz rodzącej się świadomości narodowej Białorusinów, Litwinów i Ukraińców.

             Zawarty w marcu 1921 roku Traktat pokojowy w Rydze dokonał nowego podziału Kresów. Część weszła w skład odrodzonej II Rzeczypospolitej, a lwia część pozostała pod panowaniem systemu sowieckiego, który bezwzględnie niszczył ślady polskości. We wrześniu 1939 roku na skutek podwójnej agresji, Niemców z zachodu i Rosjan ze wschodu, Kresy dotknęła kolejna tragedia. Cztery lata później uczestnicy konferencji w Teheranie usankcjonowali nakreślone przez Stalina granice swego terytorium i ostatecznie wymazali z map polskie Kresy. Nadszedł ich kres i w przestrzeni i czasie, pozostały tylko: legenda, nostalgia, traumatyczne przeżycia i żal…

Polskie ślady

Opracowano na podstawie:
1. Czarna księga Kresów, J. Wieliczka-Szarkowa, Wydawnictwo AA, Kraków 2011.
2. Wikipedia.