Wenecja Mazowsza

„Mieszkańcom Pułtuska nie braknie wody. Narew dwiema odnogami, niby dwojgiem ramion do uścisku wyciągniętych, opasuje i oplata miasteczko. Rzeka obmywa mury starego zamku i miejskie ogrody; wrzyna się w cichą, do przechadzek służącą ulicę, aby utworzyć przystań spokojną dla berlinek; przepływa środkiem miasta przegradzając falą, a łącząc mostami dwie jego dzielnice; obraca koła młyńskie, dźwiga prom, unosi rybackie łodzie i czółenka.”

Wiktor Gomulicki, Wspomnienia niebieskiego mundurka, X. Kąpiele i katastrofy

Pułtuski Rynek

Pułtusk to kilkunastotysięczne miasteczko położone w północnej części historycznego Mazowsza, na zachodnim skraju Puszczy Białej. Iluż podróżnych mknących drogą krajową nr 61 w kierunku Mazur, nawet nie zdaje sobie sprawy, że właśnie przejeżdżają przez jedno z najstarszych miast Mazowsza, które kiedyś prężnie się rozwijało i w którym pozostało wiele śladów dawnej świetności. Naturalne walory obronne terenu dostrzeżono już koło X wieku. Silnie meandrująca Narew i uchodząca do niej Pełta stworzyły w tym rejonie kilka wysp otoczonych nie tylko odnogami rzek, ale również gęstą siecią starorzeczy i bagien. Wybudowano wówczas warowny gród o konstrukcji ziemno-drewnianej, strzegący pobliskiej przeprawy przez Narew. Gród przez lata rozbudowywano i nie rzadko odbudowywano po najazdach plemion ościennych. Szczególnie Litwini dali się we znaki, którym w pierwszej połowie XIV wieku udało się kilkakrotnie spalić osadę i splądrować okolicę. Tym tragicznym wydarzeniom kronikarz Jan Długosz poświęcił kilka akapitów w swej kronice. W XIII wieku Pułtusk wraz z przyległościami stał się własnością biskupów płockich, a zamek ich rezydencją. Mimo zniszczeń miasto się rozwijało, głównie dzięki rozwojowi rzemiosła i handlowi zbożem, a pełny rozkwit przypadł na XV i XVI wiek. W 15 stuleciu wybudowano kolegiatę, w następnym kolejne trzy kościoły, szpital, łaźnię miejską, przytułki dla ubogich, drukarnię. Jezuici założyli też słynne kolegium, przy którym funkcjonował pierwszy w Rzeczypospolitej teatr publiczny. Uczniem kolegium był między innymi poeta i powieściopisarz Wiktor Gomulicki, który lata spędzone w pułtuskiej szkole upamiętnił we „Wspomnieniach niebieskiego mundurka”. Wiek XVII to równia pochyła upadku Rzeczypospolitej, który nie omija również Pułtuska. Potop szwedzki, wojna północna, przemarsz armii napoleońskiej, I i II wojny światowe odcisnęły swe mordercze piętno. W czasie II wojny zniszczenia sięgnęły 85 % zabudowy. Również żywioły nie zapominały o grodzie. Położenie sprzyjało powodziom, które z pewną regularnością nawiedzały miasto, a i pożary nie oszczędzały grodu. Szczególnym był pożar z 1875 roku, który strawił większość zabudowy miejskiej. Spłonęły wówczas również cenne księgozbiory biskupie. Przybyły na miejsce tragedii Henryk Sienkiewicz zrelacjonował żywioł w prasie warszawskiej, a wrażenia stały się inspiracją opisu pożaru Rzymu w powieści Quo Vadis. Po wojnie miasto zostało odbudowane i jest ośrodkiem administracyjno – usługowym powiatu i gminy, a bogata przeszłość i cenne zabytki czynią miasto atrakcyjnym obiektem turystycznym.

Rynek i otoczenie

Miasto jest znane z najdłuższego, liczącego prawie 400 m długości rynku w Europie. Na środku brukowanego prostokątnego placu stoi klasycystyczny Ratusz z renesansową 30-metrową wieżą. Wieża jest pozostałością wcześniejszego ratusza, a sam budynek powstał na ruinach poprzedniego w latach 50. XX w. Ratusz jest obecnie siedzibą władz miejskich, a w wieży funkcjonuje Muzeum Regionalne. Z jej szczytu podziwiać można panoramę miasta i okolicy. Od wschodu i zachodu plac zamykają pierzeje klasycystycznych, XIX-wiecznych kamieniczek. Od północy rynek kończy się na ogrodzeniu kolegiaty, a od południa na zamkowych ogrodach. Najdłuższy rynek jest obecnie placem targowym, miejskim parkingiem i miejscem spotkań. Odbywają się na nim cykliczne imprezy, jak wielki Jarmark średniowieczny, czy dni św. Mateusza – patrona Pułtuska.

Zamek

Obecny neorenesansowy zamek wznosi się na sztucznie usypanym wzgórzu w miejscu dawnego grodu. Od XIV wieku biskupi płoccy stopniowo rozbudowywali i przebudowywali zamek, zastępując drewniane obiekty murowanymi. Jako pierwszy wzniesiono w zachodniej części wzgórza murowany Mały Dom, czyli podpiwniczoną budowlę na planie prostokąta, z czworoboczną kamienną wieżą. W kolejnych latach w północnej części wzniesienia wybudowano podpiwniczony dwukondygnacyjny Duży Dom. XVI wiek był okresem najbardziej intensywnych prac remontowych, w wyniku których powstała otoczona ogrodami renesansowa rezydencja z arkadowym mostem. Niestety, podczas potopu szwedzkiego zamek został zniszczony. Pod koniec XVII wieku rozpoczęto odbudowę zamku. Podniesiono z ruin Duży Dom, a na zgliszczach Domu Małego zbudowano skrzydło zachodnie. Natomiast na wschód od budynku bramnego stanęło nowe skrzydło północno-zachodnie. Odnowiono ogrody, od strony rzeki wybudowano ciąg pomieszczeń parterowych i w ten sposób zamek uzyskał obecny kształt. Niszczony w kolejnych wojnach zamek odbudowywano. Po wojnie był siedzibą władz powiatowych aż do reformy administracyjnej kraju. W 1974 roku podjęto decyzję o przekształceniu obiektu w Dom Polonii i po trwającym aż 15 lat remoncie powstała obecna niesymetryczna podkowa, złożona z siedmiu segmentów. Pierwotny jednotraktowy układ pomieszczeń zachował się w piwnicach Domu Dużego i budynku bramnego.

Panorama zamku

Kolegiata

Wybudowana w pierwszej połowie 15. stulecia od ponad pięciuset lat jest drugą w hierarchii, po katedrze płockiej, świątynią diecezji płockiej. W 1975 papież Paweł VI nadał kolegiacie tytuł bazyliki mniejszej. W XVI wieku, za sprawą architekta Jana Baptysty z Wenecji, nastąpiła renesansowa przebudowa kościoła. Powstało wówczas m.in. sklepienie zdobione polichromią i wybudowano kaplicę grobową fundatora przebudowy biskupa Andrzeja Noskowskiego (obecnie kaplica Najświętszego Sakramentu).

Bazylikę zdobi ołtarz główny pw. Zwiastowania NMP z XVII wieku i 14 ołtarzy bocznych. W nawie głównej i prezbiterium znajdują się epitafia przedstawicieli rodu Załuskich, z płasko rzeźbionymi wizerunkami zmarłych. W ołtarzu kaplicy Najświętszego Sakramentu umieszczono cenny obraz Opłakiwanie z 1559 na podstawie Piety Michała Anioła.

Kościół św. Piotra i Pawła i Kolegium Jezuickie

Jest to świątynia pojezuicka i pobenedyktyńska. Pierwszą budowlę ukończono w 1570 roku. Po zniszczeniu kościoła przez pożar, w 1646 roku rozpoczęto budowę nowej, istniejącej do dnia dzisiejszego, trójnawowej świątyni. Prace ciągnęły się przez wiele lat. Wieże zostały wybudowane na początku XVIII stulecia, a świątynię konsekrowano w 1718 roku. Kolejny pożar miasta nie ominął kościoła i kolegium. Spłonęło wyposażenie i zawaliło się sklepienie. Odbudowa trwała w latach 1875-1880. Dach pokryto blachą, wstawiono nowe ołtarze, ławki i podwieszono dzwony. W ołtarzu głównym znajduje się obraz Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, pędzla Wojciecha Gersona. Po bokach ustawiono metalowe figury św. Apostołów Piotra i Pawła. W kaplicy Serca Jezusowego umieszczono obraz namalowany przez M. Łubieńską, a w lewej kaplicy obraz św. Stanisława Kostki.

Kościół pw. św. Józefa

Dawny zespół klasztoru reformatów wybudowany z inicjatywy stolnika koronnego Wojciecha Wessla w pierwszej połowie XVII wieku. Na przestrzeni lat był wielokrotnie remontowany. Aktualnie renesansowe mury kościoła mieszczą barokowe wyposażenie wykonane z ciemnego dębu z połowy XVIII wieku. W ołtarzu głównym obraz św. Józefa z dzieciątkiem. Pod kościołem istnieją krypty grobowe, niestety niedostępne. W budynkach klasztornych mieścił się zakład karny, obecnie hospicjum.

Kościół pw. św. Krzyża i cmentarz świętokrzyski

Późnogotycki kościół św. Krzyża, z elementami barokowo-klasycystycznymi. Ufundowany został przez biskupów Andrzeja Krzyckiego i Mikołaja Brolińskiego w latach 30. XVI w. Świątynię remontowano na początku XVI, a przebudowano na przełomie XVII-XVIII wieku. Poważnych uszkodzeń doznał podczas działań wojennych 1944 roku. Odbudowany w latach 50-tych XX wieku, ostatni gruntowny remont przeszedł w 1975 roku.

W roku 1804 z inicjatywy biskupa płockiego Onufrego Kajetana Szembeka wokół kościoła założono cmentarz grzebalny. Obecnie jest jedną z najstarszych czynnych nekropolii w Polsce. Na cmentarzu zachowało się wiele starych, wręcz unikalnych grobów, niektóre datowane są na lata 30. XIX wieku. Cmentarz stał się miejscem wiecznego spoczynku urzędników, nauczycieli, duchownych, żołnierzy i innych osób związanych z Pułtuskiem.

Dawny kościół NMP

Pierwsza świątynia murowana w tym miejscu powstała na przełomie XIV i XV w. Sto lat później, z inicjatywy biskupa płockiego Erazma Ciołka, na jej gruzach zbudowano obecny kościół, który w kolejnych stuleciach był wielokrotnie remontowany i przebudowywany. W okresie zaborów Prusacy urządzili w nim magazyn. W połowie XIX wieku gmina ewangelicka odkupiła budynek i przekształciła w kościół protestancki, który służył protestantom do 1944 roku. Zniszczony przez Niemców obiekt odbudowano w latach 1978 – 1985 przez Archiwum Państwowe miasta stołecznego Warszawy. Przechowywane są w nim dokumenty archiwalne powiatów: makowskiego, ostrołęckiego, ostrowsko-mazowieckiego, pułtuskiego, przasnyskiego, wyszkowskiego i gminy Nasielsk.

Wenecja Mazowsza

Określenie jest nieco na wyrost, bo gdzież równać się Pułtuskowi z Wenecją, nie ta skala i nie ten rozmach, ale każdy ma jakieś ambicje, a takie miano niesie w sobie również szczyptę romantyzmu. Co je łączy? To, że najstarsza część każdego z miast leży na wyspie, że kanały stanowią trasy komunikacyjne, że pływają po nich gondole, te pułtuskie berlinkami zwane. Jak wspominał Wiktor Gomulicki w swojej powieści (cytat w nagłówku artykułu), rzeka dla Pułtuska zawsze była niezwykle istotna. Dzięki naturalnemu systemowi kanałów i bagien broniła przed niepożądanymi gośćmi, wzbogacała dietę mieszczan dostarczając świeżych ryb i pozwalała rozwijać się gospodarczo poprzez spław głównie zboża i drewna. Nie brak tu też mostków, kładek i łódek cumujących przed kamienicami niczym auta na parkingach. W przyzamkowej przystani można wypożyczyć gondolę i spojrzeć na miasto z poziomu wody. Można też spożyć romantyczną kolację w pływającym barze.

Z Wenecją łączy Pułtusk także osoba Jana Baptysty, rodowitego Wenecjanina i znanego renesansowego architekta. Był sprawcą przebudowy pułtuskiej kolegiaty i pomysłodawcą kolebkowego sklepienia, które zyskało miano „sklepienie pułtuskie”.

Pułtuskie ciekawostki

  1. Kolebkowe sklepienie kolegiaty wykonane w latach 1554-1561 przez Jana Baptystę posłużyło za wzór do rozwiązań zastosowanych w kilku innych kościołach na Mazowszu i poza nim. Najcenniejsze z nich i najlepiej zachowane to Brochów, Brok nad Bugiem i Cieksyn. Zastosowane rozwiązanie sklepienia zaczęto określać terminem „sklepienie pułtuskie” i weszło na stałe do historii sztuki.
  2. W 1566 r. jezuici powołali kolegium, w którym wykładali m. in. ks. Piotr Skarga i ks. dr Jakub Wujek. Nauki pobierali w nim m. in. Jerzy Ossoliński późniejszy kanclerz koronny, kardynał Andrzej Batory, poeta neołaciński Maciej Sarbiewski, czy przedstawiciel polskiego pozytywizmu – poeta i powieściopisarz Wiktor Gomulicki, autor powieści „Wspomnienia niebieskiego mundurka”, w której barwnie opisał młodzieńcze lata w pułtuskiej szkole.
  3. W sierpniu 1568 roku przedstawienie w teatrze publicznym w Pułtusku oklaskiwał poeta Jan Kochanowski.
  4. 26 grudnia 1806 roku pod Pułtuskiem rozegrała się krwawa bitwa pomiędzy wojskami Cesarza Napoleona a Rosjanami, co zostało upamiętnione w jednej z kaplic w kościele Inwalidów w Paryżu, a nazwę miasta umieszczono na Łuku Triumfalnym.
  5. Po bitwie pod Pułtuskiem Napoleon przebywał kilka dni w miasteczku i zamieszkał w kamienicy nr 29 przy Rynku.
  6. 30 stycznia 1868 roku okoliczna ludność była świadkiem upadku w pobliżu miasta „deszczu meteorytów”, nazwanego „meteorytem pułtuskim”. Dwa jego największe okazy o masie ok. 8 – 9 kg znajdują się w londyńskim British Museum i Muzeum Ziemi PAN w Warszawie. Mniejsze okazy można obejrzeć w pułtuskim Muzeum Regionalnym.
  7. 14 stycznia 1942 roku w Pułtusku przyszedł na świat Krzysztof Klenczon, twórca takich przebojów jak: Historia jednej znajomości, Biały krzyż, czy 10 w skali Beauforta. Na budynku przy ulicy Rybitew zamontowano tablicę upamiętniającą muzyka, a na rynku ustawiono multimedialną ławeczkę z figurą kompozytora.

Lokalizacja:

Pułtusk położony jest w północnej części Mazowsza, na zachodnim skraju Puszczy Białej, w mezoregionie Dolina Dolnej Narwi.

Bibliografia:

  1. Wspomnienia niebieskiego mundurka, W. Gomulicki, Nasza Księgarnia, Warszawa 1969.
  2. Internet – Pułtusk nowoczesnym miastem z tradycjami.
  3. Internet – Szlaki turystyczne Mazowsza.
  4. Wikipedia – Pułtusk.
  5. Wikipedia – Zamek w Pułtusku.
  6. Wikipedia – Bazylika kolegiacka zwiastowania NMP.
  7. Wikipedia – Kościół św. Apostołów Piotra i Pawła.
Click to rate this post!
[Total: 21 Average: 5]

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *