Jedna już tylko jest kraina taka,
W której jest trochę szczęścia dla Polaka,
Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie
Święty i czysty, jak pierwsze kochanie,
Nie zaburzony błędów przypomnieniem,
Nie podkopany nadziei złudzeniem,
Ani zmieniony wypadków strumieniem…
Pan Tadeusz – Epilog, A. Mickiewicz
Trasa: Zaosie – Świteź – Nowogródek – Mir.
Adam Bernard Mickiewicz przyszedł na świat w Wigilię Świąt Bożego Narodzenia 1798 roku w Zaosiu lub Nowogródku. Nie jest znane dokładne miejsce urodzenia, gdyż nie określa tego jego metryka. Był synem Mikołaja Mickiewicza, adwokata sądowego w Nowogródku i komornika mińskiego, oraz Barbary z Majewskich, córki ekonoma z pobliskiego Czombrowa.
W latach 1807–1815 uczęszczał do dominikańskiej szkoły powiatowej w Nowogródku. W 1815 roku podjął studia humanistyczne na Cesarskim Uniwersytecie Wileńskim. Ciężka sytuacja materialna rodziny po śmierci ojca skłoniła go do podjęcia również nauki w uniwersyteckim Seminarium Nauczycielskim, gdyż gwarantowało to później zatrudnienie w szkołach Imperium Rosyjskiego.
Poeta, publicysta, działacz polityczny. Obok Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego uważany jest za największego poetę doby romantyzmu oraz literatury polskiej. Założyciel Towarzystwa Filomatycznego, mesjanista związany z Kołem Sprawy Bożej Andrzeja Towiańskiego. W okresie pobytu w Paryżu był wykładowcą literatury słowiańskiej w Collège de France. Znany przede wszystkim jako autor ballad, powieści poetyckich, dramatu Dziady oraz epopei narodowej Pan Tadeusz, uznawanej za ostatni wielki epos kultury szlacheckiej w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Narodowy poeta Polski, Litwy i Białorusi. Ten fenomen etniczny ciekawie spuentowała pani przewodnik w nowogródzkim muzeum – białoruski poeta piszący po polsku o Litwie.
Zaosie (biał. Завоссе, Завосьсе).
Dawny szlachecki zaścianek leży około dwudziestu kilometrów na północny wschód od Baranowicz i sześć kilometrów na wschód od republikańskiej drogi R5 Baranowicze – Nowogródek. W krytym strzechą dworku malutki Adaś stawiał pierwsze kroki i tu siadając na ogoniastej sukni matki, ciągnąc się za nią po pokoju wyobrażał sobie, że płynie łodzią albo jedzie saniami. Tu też, już dorosły Adam odwiedzał swoich krewnych Stypułkowskich, kolejnych właścicieli majątku, sypiając w pokoiku urządzonym na piętrze spichlerza. Miłe sercu miejsca swego dzieciństwa i młodości często przypominały mu się na obczyźnie i znalazły odbicie w jego utworach:
Na pagórku niewielkim, we brzozowym gaju,
Stał dwór szlachecki, z drzewa, lecz podmurowany;
Świeciły się z daleka pobielane ściany,
Tym bielsze, że odbite od ciemnej zieleni
Topoli, co go bronią od wiatrów jesieni.
Dom mieszkalny niewielki, lecz zewsząd chędogi,
I stodołę miał wielką, i przy niej trzy stogi …
…Brama na wciąż otwarta przechodniom ogłasza,
Że gościnna i wszystkich w gościnę zaprasza.”
Pan Tadeusz, Księga I, Gospodarstwo, A. Mickiewicz
Niestety, dworu i folwarku już nie ma. W pobliżu przebiegała linia frontu I wojny światowej i podczas zaciętych walk drewniane zabudowania zostały doszczętnie zniszczone. Odbudowano je dopiero w dwusetną rocznicę urodzin wieszcza, wzorując się na starych szkicach i rysunkach. Zrekonstruowany folwark położony jest kilometr na południe od ostatnich zabudowań wsi Zaosie. Wśród pól stoi drewniany dworek kryty strzechą, przed nim piętrowy świronek, z boku stodoła i studnia z żurawiem, a w głębi obora. Całość ogrodzona drewnianym płotem. Przy urządzaniu wnętrza dworku posiłkowano się opisami z „Pana Tadeusza”, ale próżno tu szukać oryginalnych przedmiotów należących do Mickiewicza. Całość oddaje li tylko atmosferę tamtej epoki.
Wchodząc do wnętrza już w przedsionku w oczy rzucają się przedmioty codziennego użytku i wiszące na ścianach trofea myśliwskie. W jadalni stół z ławami, kredens, a na ścianach obrazy i kilim ze skrzyżowanymi szablami oraz ryngrafem. Mimo że poeta nigdy tutaj nie tworzył, to dawną bawialnię zamieniono na gabinet poety ze stylowym biurkiem i komodą. Na ścianach zawieszono obrazy, ryciny i inne materiały nawiązujące do historii rodu Mickiewiczów. W kuchni możemy obejrzeć piec i historyczne naczynia, jak maselnica, beczka na kapustę z pnia lipy, moździerz czy formy do serów. W budynkach gospodarczych zgromadzono narzędzia rolnicze nawiązujące do epoki. Wypielęgnowane kwiatowe rabaty, otwarte okiennice, gliniane garnki na płocie, otwarte wrota stodoły sprawiają wrażenie zamieszkałego gospodarstwa, ale to tylko muzeum.
Dwanaście kilometrów na północ od Zaosia znajduje się wieś Korczowa, Karczowa, (biał. Карчова), w rejonie której dwa miejsca emocjonalnie łączyły poetę. Pierwsze, to słynny Kamień Filaretów. Aby do niego dojechać należy we wsi przy drewnianym krzyżu skręcić w lewo w żwirową drogę, która doprowadzi do wąwozu przegrodzonego częściowo granitowym głazem. To przy tej skałce Adam Mickiewicz i wileńscy koledzy: J. Czeczot, I. Domejko, J. Jeżowski, F. Malewski, T. Zan dyskutowali o walce z caratem i złożyli przysięgę na wierność ideałom wolności i sprawiedliwości. Drugie, to leżący dwa kilometry za wsią majątek Tuhanowicze (Тугановічы), należący do Antoniego i Franciszki z Ancutów Wereszczaków. Dziś po okazałym dworze pozostały jedynie resztki starego parku, w którym być może jeszcze poczujemy podmuch płomiennej miłości Adama Mickiewicza do córki właścicieli majątku Maryli.
Świteź (biał. Свіцязь, woziera Swiciaź)
Ruszając z Zaosia czy Korczowej musimy wyjechać na drogę R5 i kierować się w stronę Nowogródka. Dokładnie w połowie drogi miedzy Baranowiczami a Nowogródkiem wjeżdżamy w las i oczom naszym ukazuje się po prawej stronie lazurowa tafla Jeziora Świteź. Owiane legendami i opiewane przez Mickiewicza jezioro wygląda jak kryształowa czara z żółtą obwódką piasku, napełniona błękitną wodą i otoczona zieloną ścianą lasów. Apokryficzny wygląd nieco zakłóca drewniany pomost i dosyć ludna plaża. Wśród plażowiczów, tuż nad brzegiem, leży pomalowany na złoto spory głaz z cytatem ballady Adama Mickiewicza „Świtezianka”:
Jakiż to chłopiec piękny i młody?
Jaka to obok dziewica?
Brzegami sinej Świtezi wody
Idą przy świetle księżyca.
Idąc ścieżką wzdłuż brzegu natrafimy na podobny kamień z urywkiem innej mickiewiczowskiej ballady „Świteź„:
Ktokolwiek będziesz w nowogródzkiej stronie,
Do Płużyn ciemnego boru
Wjechawszy, pomnij zatrzymać twe konie,
Byś się przypatrzył jezioru…
To wyjątkowe, z niezwykle czystą wodą jezioro jest stosunkowo nieduże, ma powierzchnię 220 ha, a głębokość nie przekracza 15 metrów. Poziom akwenu pozostaje ciągle niezmienny. Jeziora nie zasila żadna rzeka, więc jego brzegi nie zarastają szuwarami. Dno pokrywa niewiarygodnie miałki i biały piasek, co jeszcze bardziej podkreśla jego przejrzystość. Warto zaczekać nad brzegiem do zapadnięcia nocy, aby ujrzeć opisane przez Mickiewicza w kolejnych wersach wspomnianej ballady, niezwykłe zjawisko odbijania się nieba w gładkiej tafli wody.
…Jeżeli nocną przybliżysz się dobą
I zwrócisz ku wodom lice,
Gwiazdy nad tobą i gwiazdy pod tobą,
I dwa obaczysz księżyce...
Do samego brzegu jeziora dochodzi gęsty bór. Spacerując nadbrzeżem wśród fantazyjnie poskręcanych pni i gałęzi, trzeba również patrzeć pod nogi, aby nie potknąć się w plątaninie wystających z ziemi korzeni. Koniecznie też należy wypatrywać w płytkiej wodzie prawdziwego unikatu przyrodniczego – lobelii jeziornej, rośliny leczniczej i trującej zarazem. W balladzie Wieszcz te białe kwiatki utożsamiał z mieszkankami legendarnego grodu:
…Widzisz to ziele dokoła,
To są małżonki i córki Świtezi,
Które Bóg przemienił w zioła…
Do takiej interpretacji poeta wykorzystał ludowy przekaz o starożytnym mieście istniejącym w miejscu jeziora. Książę grodu Tuhan wraz ze swoją armią pospieszył z pomocą obleganemu przez Rusinów Nowogródkowi. Niestety, gród Świteź w którym pozostały tylko kobiety, dzieci i starcy również oblegli Rusini. Aby uniknąć hańby i niewoli mieszkanki wolały ponieść śmierć. Księżniczka Świtezianka poprosiła Boga o pomoc. Bóg wysłuchał i miasto zapadło się, a w jego miejsce wypłynęła woda tworząc jezioro. Taflę pokryły białe kwiaty, w które przemieniły się mieszkanki Świtezi, a ich tragedia zmieniła się w toksyczną truciznę wypełniającą kielichy. Zauroczeni pięknem kwiatów nieprzyjacielscy wojowie pletli z nich wianki, dekorowali swe zbroje i umierali na nieznaną chorobę.
Z kolei w balladzie „Świtezianka” poeta nawiązał do innej legendy, mówiącej o pięknych nimfach – Świteziankach – zamieszkujących głębiny jeziora. Młody łowczy spotykał się regularnie z tajemniczą nieznajomą nad jego brzegiem. Chłopiec zauroczony wdziękami panny przysięgał jej dozgonną miłość i wierność, ale jednocześnie pragnął poznać jej tajemnicę. Pewnego razu, podczas próby wytropienia ukochanej, spotkał inną kobietę i zafascynowany jej krasą podążył za nią, zapominając o niedawno złożonej przysiędze. Niestety, nieznajomą okazała się jego ukochana, która zmieniając postać wystawiła go na próbę. Za niedotrzymanie słowa młodzieniec został pochłonięty przez wody Świtezi, a jego dusza skazana na wieczne cierpienie. Podobno do dziś można usłyszeć jego jęki dobiegające spod starego modrzewia oraz zobaczyć cień dziewczyny snujący się nad wodami.
Nowogródek (biał. Навагрудак)
Żegnamy tajemnicze i malownicze jezioro Świteź, ruszamy drogą R5 na północ i po dwudziestu kilometrach dojeżdżamy do dawnej stolicy wielkiego Księstwa Litewskiego. Położony na wzgórzach Nowogródek to jeden ze starszych grodów Rusi Czarnej, jego początki sięgają X wieku. Leżący na styku wpływów kultur Wschodu i Zachodu był w kręgu zainteresowania okolicznych władców. Przeżywał oblężenia i najazdy Krzyżaków, Tatarów, Moskwy, Szwedów, Niemców oraz bolszewików. Twórca potęgi litewskiej, wielki książę Mendog, uczynił z Nowogródka swą główną siedzibę i stolicę Litwy. Tu przyjął chrzest w 1252 roku, a rok później koronował się na jedynego króla Wielkiego Księstwa Litewskiego. Do Rzeczypospolitej miasto należało aż do jej ostatniego rozbioru w 1795 roku. W okresie międzywojennym powróciło w granice i było stolicą województwa nowogródzkiego.
Ojciec Adama, Mikołaj Mickiewicz był związany zawodowo z Nowogródkiem, wybudował tu dom i w roku 1803 sprowadził rodzinę z oddalonego około czterdziestu kilometrów Zaosia. Beztroskie dziecięce zabawy rodzeństwa przerwał nieszczęśliwy wypadek. Pięcioletni Adam wypadł z okna i stracił przytomność. Zrozpaczona matka zaniosła go do cerkwi Borysa i Gleba, gdzie przed obrazem Matki Boskiej Zamkowej odzyskał przytomność. Zdarzenie było tak dramatyczne i traumatyczne, że wspomniał o nim w księdze pierwszej Pana Tadeusza:
Panno Święta, co jasnej bronisz Częstochowy
I w Ostrej świecisz Bramie! Ty, co gród zamkowy
Nowogródzki ochraniasz z jego wiernym ludem!
Jak mnie dziecko do zdrowia powróciłaś cudem
(Gdy od płaczącej matki pod Twoją opiekę
Ofiarowany, martwą podniosłem powiekę
I zaraz mogłem pieszo do Twych świątyń progu
Iść za wrócone życie podziękować Bogu),
Tak nas powrócisz cudem na Ojczyzny łono.
Niestety, obrazu nie ma już w świątyni. W 1915 roku zabrały go wycofujące się wojska rosyjskie i ślad po nim zaginął.
Budynek, w którym mieści się Muzeum Adama Mickiewicza znajduje się przy obecnym Placu Lenina w centrum miasta. Przechodził z rąk do rąk, kilkakrotnie płonął i był odbudowywany. W 1937 roku Komitet Uwiecznienia Pamięci Adama Mickiewicza przejął go na własność i rok później zostało udostępnione muzeum. W czasie II wojny światowej bombardowania nie ominęły dworku, a eksponaty zostały zniszczone lub zrabowane. Dopiero w 1955 roku odbudowano dworek. Odtworzono również oficynę, spichlerz, studnię i muzeum wznowiło działalność. W latach 1989-90 przeprowadzono gruntowny remont dworku i przywrócono jego pierwotną formę szlacheckiego dworu z początku XIX wieku. W 1992 roku odbyło się uroczyste otwarcie muzeum. Wnętrze składa się z pięciu izb: pokój chłopców, gabinet ojca, pokój gościnny, pokój stołowy i sypialnia matki.
W komnatach, oprócz zbiorów nawiązujących do kilku faz życia poety, obejrzymy eksponaty związane z rodziną Mickiewicza, wizerunki rodziców, braci, grafiki ilustrujące ważne wydarzenia historyczne. W pokoju chłopców przeczytamy kopie metryki chrztu poety, świadectwa szkolne, rękopis z próbami kaligrafii małego Adasia, co nie było jego mocną stroną. W gabinecie ojca wzrok przykuwa okazała biblioteczka prawnicza. Eksponaty zebrane w salonie nawiązują do wileńsko – kowieńskiego okresu życia Mickiewicza. Natomiast rekwizyty wypełniające jadalnię dokumentują rosyjski etap, a przedmioty z sypialni matki przybliżają jego emigracyjny okres życia. W podziemiach dworku, gdzie kiedyś znajdowała się kuchnia, obecnie można obejrzeć kolekcję mickiewiczowskich wizerunków i obrazy ukazujące miejsca związane z życiem poety.
Po zwiedzeniu muzeum koniecznie należy odbyć spacer ulicami w poszukiwaniu miejsc związanych z Adamem Mickiewiczem. Po południowej stronie Placu Lenina, na rogu ulic Mickiewicza i Sowieckiej, stoi odnowiony barokowy kościół św. Michała. To w tym kościele odbył się ślub rodziców Adama. Przy kościele istniał kiedyś klasztor dominikanów, którzy w latach 1751 – 1831 prowadzili szkołę, do której uczęszczał mały Adaś. Bracia zakonni uczyli gramatyki łacińsko-polskiej, arytmetyki, nauki moralnej i kaligrafii. Po szkole nie ma już śladu. Idąc ulicą Sowiecką w kierunku północnym po lewej miniemy cerkiew św. Mikołaja przy ulicy Grodzieńskiej, dawny klasztor Franciszkanów. Wchodząc na ulicę Pocztową (przedłużenie Sowieckiej) zatrzymamy się przy późnogotyckiej cerkwi św. św. Borysa i Gleba, w której matka Adama modliła się o jego zdrowie po nieszczęśliwym upadku.
Podążając dalej dojdziemy do ulicy Zamkowej, przy której znajduje się pomnik Adama Mickiewicza dłuta Walerego Januszkiewicza. Odsłonięty w 1992 roku posąg przedstawia młodego poetę w długiej pelerynie i z rozwianymi włosami. Na końcu ulicy wznosi się piętnastometrowy Kopiec Mickiewicza, usypany z inicjatywy Komitetu Uwiecznienia Pamięci Adama Mickiewicza. Przewodził mu ówczesny wojewoda nowogródzki, a patronował sam Prezydent Rzeczypospolitej Stanisław Wojciechowski. W latach 1924 – 1931 przywożono tu ziemię z miejsc pobytu poety i sypano wzgórze. Wijącą się wokół zbocza ścieżką można wejść na wierzchołek kopca, ale widok skutecznie ograniczają rosnące naokoło drzewa.
Wracając, warto jeszcze zajrzeć na Wzgórze Zamkowe z widocznymi ruinami zamku, w których zapewne bawił się mały Adaś z kolegami. Patrząc na nie wyobraźnia przywołuje sceny z poematu epickiego „Grażyna„. Mendog wybudował na nim drewniany zamek, zniszczony przez Krzyżaków w 1394 roku. Książę Witold wzniósł murowaną twierdzę, z której do naszych czasów zachowały się tylko ruiny dwóch wież: Szczytowej i Kościelnej oraz wały ziemne i fragment fosy.
U podnóża wzgórza widoczny jest kolejny obiekt, który koniecznie należy odwiedzić – kościół farny pw. Przemienienia Pańskiego. Można do niego dojść po zboczu wyraźną ale stromą ścieżką, lub dookoła ulicami: Zamkową i 1 Maja. Obecny barokowy wygląd został nadany w latach 1719-1723 poprzez przebudowę wcześniejszego kościoła, ufundowanego przez wielkiego księcia Witolda. Tu miały miejsce zaślubiny króla Władysława Jagiełły z litewską księżniczką Zofią Holszańską w 1422 roku i tu, w lutym 1799 został ochrzczony Adam Mickiewicz.
Nowogródek na zawsze pozostanie dla Mickiewicza miejscem mitycznym. Tu dorastał i tu jako dwunastoletni chłopiec obserwował wiosną 1812 roku triumfalny marsz armii napoleońskiej na Moskwę, a zimą jej przerażający odwrót. W 1815 roku wyjeżdżając na studia do Wilna Adaś Mickiewicz ostatecznie zamyka etap dzieciństwa i już jako Adam Mickiewicz wkracza w dorosłe życie.
Zamek w Mirze (biał. Мірскізамак, Mirskizamak)
Z Nowogródka podążamy drogą R11 na wschód i po pięćdziesięciu kilometrach zatrzymujemy się przed okazałą, wybudowaną z czerwonej cegły fortecą. Ruiny tej warowni najprawdopodobniej stanowiły inspirację Adama Mickiewicza do opisów zamku Horeszków w Panu Tadeuszu.
O dwa tysiące kroków zamek stał za domem.
Okazały budową, poważny ogromem.
Dziedzictwo starożytnej rodziny Horeszków.
Pan Tadeusz, ks. I Gospodarstwo
Dzisiejszy obiekt nie przypomina romantycznej ruiny z czasów Mickiewicza, której wyobrażenie przybliża jedynie rycina Napoleona Ordy. Odbudowywany od 1991 roku w 2000 roku został wpisany na listę UNESCO, a obecnie możemy go podziwiać w pełnej krasie.
Położony nieopodal miasteczka gotycki zamek wznosił w latach 1506 – 1510 marszałek Wielkiego Księstwa Litewskiego Jerzy Ilinicz. Wybudowano go na płaskim terenie, otoczonym z trzech stron fosą, a z czwartej rozlewiskami rzeczki Miranki. Cztery narożne wieże i piątą wieżę – bramę spinały potężne, wysokie na 13 metrów i grube prawie na 3 metry, mury. Trzy lata później wnuk marszałka przekazał zamek w testamencie Mikołajowi Krzysztofowi Radziwiłłowi „Sierotce”. W rękach rodu Radziwiłłów zamek pozostawał do początku XIX. W 1589 roku został przebudowany w stylu renesansowym, a dobra mirskie włączono do ordynacji nieświeskiej. Szczególnie polubił zamek książę Karol Radziwiłł „Panie Kochanku”, który w nim organizował swoje słynne uczty i pijatyki, „gdzie zaczęty obiad stykał się z wieczerzą, a ta ciągnęła się do północka albo i białego dnia„. Namiastkę niekończących się hulanek odnajdziemy w „Opisie obyczajów za panowania Augusta III” Jędrzeja Kitowicza. Po zniszczeniach dokonanych przez Szwedów podczas wojen północnych odbudowano zamek w pierwszej połowie XVIII wieku. Kolejnych zniszczeń doznał w czasie Insurekcji kościuszkowskiej podczas szturmu wojsk Suworowa. Rok 1812 też nie był szczęśliwy dla warowni. Wiosną uciekający przed Francuzami Rosjanie generała Płatowa wysadzili zamek. W listopadzie zaś, też rosyjskie wojska, ale generała Cziczagowa, pokonując pod murami twierdzy wycofujących się Francuzów przy okazji spaliły zamek.
W 1813 roku, po śmierci Dominika Radziwiłła zamek oddzielono od ordynacji nieświeskiej i przekazano jako wiano jego córce Stefanii, która poślubiła Ludwika zu Sayn Wittgenstein-Berleburg. Od ich wnuka Maurycego, zamek kupił w 1895 roku Mikołaj Światopełk-Mirski, którego syn Michał podjął się odbudowy zamku. Rodzina Światopełk-Mirskich była posiadaczami warowni do 1939 roku.
W parku, nad brzegiem stawu stoi modernistyczna prawosławna kaplica grobowa Światopełk-Mirskich z 1904 roku. Nad jej wejściem ogromna mozaika z wizerunkiem Chrystusa Pantokratora. Natomiast przylegającą do kaplicy dzwonnicę zdobi herb rodowy Światopełk-Mirskich.
Miejsca Adama Mickiewicza
Bibliografia
1) Wikipedia – Adam Mickiewicz
2) Wikipedia – Zaosie
3) Wikipedia – Nowogródek
4) Wikipedia – Zamek w Mirze
5) Wikipedia – Muzeum A. Mickiewicza w Nowogródku
5) Kresowiacy – Śladami Mickiewicza
6) Ballada – Świteź