Sporych rozmiarów grobowce zwane kopcami kujawskimi, grobami olbrzymów, czy też żalkami, to pozostałości rozwijającej się w latach 3700 – 1900 p.n.e. na rozległych obszarach Europy Północnej i Środkowej kultury pucharów lejkowych, jednej z kultur ostatniego okresu epoki kamienia – neolitu. Na terenie Polski można je spotkać na Pomorzu Zachodnim i Kujawach Wschodnich. W tych ostatnich, w okolicach Izbicy Kujawskiej ostały się dwa skupiska grobowców (osady: Wietrzychowice i Sarnowo), a nieopodal Brześcia Kujawskiego przetrwała pojedyncza mogiła ulokowana na północnym skraju wsi Gaj.
Budowano je w kształcie wydłużonego trapezu równoramiennego, w którym szerokość czołowej podstawy wahała się w granicach 8 – 10 metrów, końcowej zamykała się w 2 metrach. Długość ramion dochodziła nawet do 150 metrów, a pierwotną wysokość szacowano na 3 metry. Są to budowle kamienno – ziemne wspomagane drewnianymi rusztowaniami. Ściany krypty, zwane obstawą, stanowiły głazy nawet kilkutonowe w części szczytowej, stopniowo malejące w kierunku przeciwległej podstawy. Całość przykrywano kamienno – ziemnym poszyciem. Ocenia się, że do budowy średniej wielkości grobowca zużywano ponad 200 ton kamieni i niemal 600 ton ziemi.
W podstawie grobowca, czyli w jego najszerszym miejscu zazwyczaj znajdował się pojedynczy grób, ale zdarzało się również więcej pochówków. Zwłoki układano w niewielkim zagłębieniu i przykrywano kamiennym kopczykiem. Zmarłego w pośmiertną drogę wyposażano dosyć skromnie. W czasie penetracji znaleziono gliniane naczynia, łyżki, krzemienne topory i groty do strzał. W niektórych kryptach w części podstawy urządzano świątynię grobową.
Park Kulturowy w Gaju
Na północnym skraju wsi Gaj zachował się fragment jednego z dwóch grobowców, które istniały w tym miejscu. W 1950 roku został zbadany przez zespół Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi pod kierunkiem W. Chmielewskiego. Odkryto w nim dwa pochówki ludzkie oraz fragmenty drewnianej świątyni, spalonej prawdopodobnie w czasie uroczystości pogrzebowych. Znaleziono też szczątki ceramiki i narzędzia krzemienne. Był to największy grobowiec spośród kujawskich kopców, liczący pierwotnie 150 m długości. Zrekonstruowano i objęto ochroną jedynie jego przednią, wyższą część. Całość obsadzono drzewami.
Dojazd
Chcąc trafić do grobowca należy kierować się do Nadleśnictwa Koło w Gaju Stolarskim. Jadąc od strony Izbicy Kujawskiej drogą wojewódzką nr 270 w kierunku Koła, należy w Świętosławicach skręcić w lewo w kierunku miejscowości Gaj. Skręt dobrze oznakowany, zarówno znakami dotyczącymi osady, nadleśnictwa i samego rezerwatu. Po kilkuset metrach na kolejnym skrzyżowaniu należy ponownie skręcić w lewo. Budynek nadleśnictwa znajduje się po prawej i tu można zostawić auto. Naprzeciwko wjazdu na teren nadleśnictwa widoczna jest ścieżka prowadząca do kępki drzew, wśród których znajduje się grobowiec.
Park Kulturowy w Wietrzychowicach
W rezerwacie archeologicznym w Wietrzychowicach znajduje się pięć grobowców, do których z parkingu leśnego prowadzi ścieżka archeologiczno – przyrodnicza. Cmentarzysko było dwukrotnie eksplorowane przez zespoły badawcze, w 1935 roku i w latach 1966 – 1974.
Największym z tej grupy był grobowiec nr 3. Miał 115 metrów długości i 10 metrów szerokości w podstawie. Został zbadany i zrekonstruowany przez K. Jażdżewskiego w 1935 roku. Odkryto w nim dwa pochówki szkieletowe. Tuż przy nich zachowały się ślady stypy pogrzebowej z resztkami kości ludzkich i zwierzęcych, a także fragmenty naczyń oraz narzędzi z krzemienia. Natomiast grobowcu nr 5 znaleziono szczątki dwóch mężczyzn ze śladami trepanacji czaszki, fragmenty naczyń i granitową gałkę maczugi.
Dojazd
Jadąc z Izbicy Kujawskiej drogą nr 269 w kierunku na Rybno – Chodecz, w miejscowości Naczachowo skręcamy w lewo, przejeżdżamy osadę Wietrzychowice i skręcamy w prawo. Teraz prosto do lasu, na którego drugim skraju znajduje się parking z opisem Parku Kulturowego. Tu parkujemy auto i ścieżką dydaktyczną dojdziemy do grobowców.
Park Kulturowy w Sarnowie
Na tym cmentarzysku zachowało się dziewięć grobowców. Nie wiadomo, czy wynika to z ukształtowania terenu, gęstości zarośli czy też z innych przyczyn, ale szerokością podstawy i wysokością nasypów ustępują kurhanom w Wietrzychowicach czy Gaju. Do budowy wykorzystano zdecydowanie mniejszych rozmiarów głazy, które są widoczne tylko przy podstawach, a na bokach znikają w poszyciu. Pofałdowana rzeźba terenu wymusiła nieco chaotyczne rozmieszczenie kopców i orientację zbliżoną do kierunku północno-wschodniego. Nie tylko wizualnie sarnowskie grobowce odbiegały od pozostałych. Prawdopodobnie i ceremoniał pogrzebowy również nieco się różnił. Odsłonięte groby szkieletowe były także kopczykami z kamieni, ale nie o prostokątnym lecz okrągłym kształcie. W grobowcu nr 9 znaleziono szkielet kobiety złożony w trumnie wydrążonej z pnia drzewa. Podczas prac archeologicznych natrafiano na fragmenty naczyń glinianych, narzędzi krzemiennych, ozdób i pozostałości uczt obrzędowych.
Dojazd
Jadąc z Izbicy Kujawskiej drogą nr 270 w kierunku na Lubraniec – Brześć Kujawski, za miejscowością Wiktorowo skręcamy w lewo na Wolę Sosnową. Przejeżdżamy Wolę i polną drogą jedziemy w kierunku lasu, gdzie napotkamy tablice informacyjne i miejsce do zaparkowania nieopodal Parku Kulturowego.
Lokalizacja
Bibliografia
1) Wikipedia – Kopce kujawskie.
2) Izbica Kujawska Online – Grobowce.
3) Odznaka Krajoznawcza woj. kuj.– pom. – Rezerwat Archeologiczny w Gaju.
4) Odznaka Krajoznawcza woj. kuj.– pom. – Rezerwat Archeologiczny w Sarnowie.
5) Odznaka Krajoznawcza woj. kuj.– pom. – Rezerwat Archeologiczny w Wietrzychowicach
Te groby a najprościej: kopce, lud nazywał „żalkami” – pod słowa -żal /po zmarłym/ a nie „żelkami” – które to słowo jest przecież komercyjną nazwą pewnego środka spożywczego. Ta druga nazwa jest przecież od -żelu, żelatyny spożywczej lub kosmetycznego środka nakładanego na włosy.
Słuszna uwaga. Lubię żelki i stąd widocznie przeoczona literówka. Dziękuję za wskazanie błędu 🙂